Błąd medyczny oznacza nieumyślne działanie, które doprowadziło do uszczerbku na zdrowiu lub śmierci, a także do narażenia zdrowia i życia. Z kategorii tej wyłączone są natomiast działania umyślne, mające na celu uszkodzenie ciała lub śmierć. Nie oznacza to oczywiście wyłączenia odpowiedzialności w ogóle. Sprawca może odpowiadać wówczas np. za zabójstwo. Chodzi jedynie o to, że takiego działania nie nazwiemy błędem medycznym, odpowiednio odpowiedzialność za błąd medyczny nie będzie wchodziła w rachubę. Poniżej przedstawię trzy najczęstsze typy czynów zabronionych, z którym można spotkać w praktyce spraw związanych z błędami lekarskimi.
Nieumyślne spowodowanie śmierci
Zgodnie z art. 155 k.k. „kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”
Na lekarzu spoczywa prawny szczególny obowiązek zapobiegnięciu stanom zagrożenia dla życia lub zdrowia pacjenta. Z tego powodu może on odpowiadać nie tylko za działanie, ale także za zaniechanie, które doprowadziło do śmierci. Pomiędzy zachowaniem lekarza a śmiercią musi istnieć związek przyczynowy. Oznacza to, że dla stwierdzenie popełnienia przestępstwa konieczne jest wykazanie, ze to właśnie jego zachowanie – działanie bądź zaniechanie – było przyczyną śmierci.
Jako zachowanie bezprawne będzie kwalifikowane naruszenie reguł ostrożności adekwatnych do danego przypadku, uwzględniających aktualny stan wiedzy medycznej oraz stan zdrowia pacjenta. Odpowiedzialność za błąd medyczny na gruncie prawa karnego warunkowana będzie jednak możliwością przewidzenia określonego skutku. Innymi słowy, chodzi o to, czy modelowy dobry lekarz, mógłby przewidzieć w danej sytuacji, że działanie lub zaniechanie doprowadzi do śmierci pacjenta. Z tego powodu odpowiedzialność karna lekarza będzie wyłączona, jeżeli skutku w postaci śmierci nie dało się ex ante przewidzieć. Będzie tak przykładowo w sytuacji przystąpienia do operacji, w wyniku której nastąpił zgon, spowodowany wewnętrznym krwotokiem, którego nie dało się przewidzieć i wcześniej zdiagnozować. Warto tutaj wskazać na wyrok Sądu Najwyższego, z dnia 10 grudnia 2002 r., sygn. akt: V KK 33/02, zgodnie z którym:
„Lekarz może odpowiadać karnie za przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu pacjenta w związku z zabiegiem leczniczym (rozumianym w szerokim znaczeniu tego pojęcia, tzn. obejmującym diagnozę, terapię i profilaktykę chorób) tylko w razie zawinionego błędu sztuki lekarskiej. Ustalenie błędu w sztuce lekarskiej zależy od odpowiedzi na pytanie, czy postępowanie lekarza w konkretnej sytuacji i z uwzględnieniem całokształtu okoliczności istniejących w chwili zabiegu, a zwłaszcza tych danych, którymi wówczas dysponował albo mógł dysponować, zgodne było z wymaganiami aktualnej wiedzy i nauki medycznej oraz powszechnie przyjętej praktyki lekarskiej.”
Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu
Odpowiedzialność za błąd medyczny może być konsekwencją nie tylko śmierci pacjenta, lecz również uszczerbku na jego zdrowiu. Z tej perspektywy relewantne będą przede wszystkim przepisy art. 156 § 2 k.k. oraz 157 § 3 k.k. Zgodnie z ich treścią:
Art. 156
§ 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 5, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
Art. 157 k.k.
§ 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
§ 5. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.
Wskazane wcześniej przepisy art. 156 § 2 k.k. oraz 157 § 3 k.k. statuują odpowiedzialność karną za typy nieumyślne. Zgodnie z wcześniejszymi uwagami, sprawy karne przeciwko lekarzom (innym podmiotom) o błąd medyczny odnoszą się skutków spowodowanych nieumyślnie.
Odpowiedzialność za błąd medyczny w przypadku uszczerbków na zdrowiu, podobnie jak w przypadku nieumyślnego spowodowania śmierci, aktualizuje się wtedy, gdy skutek da się powiązać związkiem przyczynowym z naruszeniem adekwatnych do danej sytuacji reguł ostrożności. Podstawą odpowiedzialności może być z kolei zarówno działanie sprzeczne ze sztuką lekarską, jak i zaniechanie podjęcia odpowiednich czynności.
Narażenie na niebezpieczeństwo
Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo zostało stypizowane w art. 160 k.k., zgodnie z którym:
„§ 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.
§ 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego.”
Odpowiedzialność karna lekarza (innego podmiotu) z art. 160 k.k. wchodzić będzie w rachubę wówczas, gdy brak jest podstaw, aby pociągnąć go do odpowiedzialności za skutek w postaci śmierci bądź ciężkiego uszczerbku na zdrowie. Jeżeli zachowanie lekarza nie doprowadziło ostatecznie do takiego skutku, niemniej wytworzyło stan bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pacjenta, w którym wystąpienie negatywnego skutku nie zależało od dalszych działań lekarza, to taki stan bezpośredniego zagrożenia stanowi samoistną podstawę odpowiedzialności karnej. Narażenie dóbr prawnych na takiego niebezpieczeństwo również jest zjawiskiem niepożądanym społecznie i karygodnym.
Błędy diagnostyczne
Odpowiedzialność za błąd medyczny i narażenie pacjenta na niebezpieczeństwo będzie się najczęściej aktualizowała w przypadku błędów diagnostycznych. Będą to sytuacje, w których niepoprawna diagnoza lub nieprzeprowadzenie koniecznych badań sprowadziło niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Kwestię tę wyjaśnia Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 października 2016 r., sygn. akt: V KK 94/16, w którym czytamy:
„Popełnienie błędu diagnostycznego i nierozpoznanie niebezpieczeństwa, nie zwolni lekarza, będącego gwarantem zdrowia i życia pacjenta, od odpowiedzialności za negatywny skutek, jeżeli taki wystąpi i spełnione zostaną pozostałe warunki tej odpowiedzialności. O błędzie diagnostycznym można jednak mówić dopiero wówczas, gdy naruszony został obowiązujący w danym momencie standard czynności diagnostycznych. […]
Na lekarzu – członku zespołu ratunkowego – ciążą obowiązki gwaranta w zakresie zapobiegania bezpośredniemu niebezpieczeństwu wystąpienia skutków określonych w art. 160 § 1 KK. Obowiązki te aktualizują się w momencie wystąpienia niebezpieczeństwa, przy czym musi być ono obiektywnie rozpoznawalne ex ante. Obejmują one przeprowadzenie czynności diagnostycznych, pozwalających lekarzowi na ustalenie, czy występuje zagrożenia dla życia lub zdrowia pacjenta oraz podjęcie stosownych czynności terapeutycznych, zmniejszających owo zagrożenie, o ile obiektywnie to jest możliwe.”
Orzecznictwo wskazuje także, że uprzednia ciężka choroba nie może wyłączać odpowiedzialności lekarza i prowadzić do zaniżenia standardów. Przykładowo, zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2019 r., sygn. akt: III KK 212/18:
„Fakt ciężkiej i śmiertelnej choroby pacjenta nie wyklucza odpowiedzialności za błąd lekarski z art. 160 § 2 i 3 KK. Z pewnością także standardy medyczne nie mogą być w takich przypadkach zaniżane. […]
Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez lekarza z art. 160 § 2 i 3 KK jest przestępstwem nieumyślnym. Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej lekarza za błąd diagnostyczny prowadzący do narażenia, o którym mowa w art. 160 § 2 i 3 KK, niezbędne jest nie tylko powstanie zmiany w świecie zewnętrznym, tj. w realiach niniejszej sprawy stwierdzenie wystąpienia błędu diagnostycznego, ale istnienie związku przyczynowo-skutkowego, między owym błędem a stanem narażenia, a wreszcie przypisywalność odnoszona do konkretnej osoby, w tym też będące przedmiotem zarzutów kasacji ustalenia na kim spoczywał w niniejszej sprawie obowiązek opieki nad pacjentem.
Przy typie nieumyślnym z art. 160 KK obiektywne przypisanie sprawcy skutku jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy zostanie dowiedzione, że pożądane działania alternatywne, polegające na wykonaniu ciążącego na lekarzu obowiązku, zapobiegłyby realnemu i znaczącemu stopniowi tego narażenia. Konieczne jest zatem wykazanie, czy istnieje związek przyczynowo-skutkowy między błędem, a stanem narażenia. Oceny w tym zakresie dokonywać należy w oparciu o analizę aspektu pozytywnego związku – tj. odpowiedzi na pytanie, czy gdyby lekarz nie podjął niewłaściwych działań, to nie byłoby takiego skutku; oraz aspektu negatywnego – w którym konieczne jest rozważenie, czy gdyby lekarz podjął właściwe działania, skutek w postaci narażenia by wystąpił, czy nie?”
O błędzie diagnostycznym może być mowa np. wówczas, gdy lekarz poprzestał jedynie na zapewnieniu pacjenta, że jest i był zdrowy, odstępując od wywiadu dotyczącego przebytych operacji i chorób (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2017 r., sygn. akt: III KK 226/16).
O narażeniu na niebezpieczeństwo może być tak mowa w sytuacji, gdy dyspozytor pogotowia medycznego, skierował zespołowi medycznego placówkę medyczną, która zapewniała mniejszą szansę dla pacjenta uzyskania realnej i skutecznej pomocy, gdy nie było ku temu podstaw merytorycznych. Sprawą taką zajmował się Sąd Najwyższy na gruncie sprawy rozstrzygniętej wyrokiem z dnia 9 listopada 2017 r., sygn. akt: II KK 215/17, w którym czytamy:
„W przypadku szpitalnego oddziału ratunkowego uzasadnione jest w pełni domniemanie, że pacjent w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego znajdzie tam efektywną pomoc medyczną. Jeżeli jednak dyspozytor medyczny (lub lekarz koordynator) zdecyduje się na wskazanie zespołowi ratowniczemu innego szpitala, decyzja ta musi być podyktowana względami merytorycznymi, a więc większą szansą uzyskania dla pacjenta realnej i skuteczniejszej pomocy medycznej.
Mając więc do wyboru możliwość przewiezienia pacjenta do szpitalnego oddziału ratunkowego lub innego szpitala, ta ostatnia placówka może zostać wskazana wówczas, gdy zapewnia co najmniej takie same szanse leczenia. Ostatecznie, o wyborze tym nie może natomiast w sposób bezwzględny przesądzać bliskość owej placówki (bez względu na szanse wdrożenia efektywnego leczenia), bowiem byłaby to wykładnia sprzeczna z treścią art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1868), który kryterium “najkrótszego czasu dotarcia” łączy wyłącznie ze szpitalnymi oddziałami ratunkowymi. […]
Wykładnia celowościowa wyklucza przyjęcie takiego rezultatu interpretacji art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1868), w myśl której dyspozytor medyczny wskazując jako miejsce transportu inny szpital, kieruje się wyłącznie wspomnianym kryterium “czasu dotarcia”, bez względu na to, czy ów szpital może zagwarantować skuteczne leczenie.”
Klauzula bezkarności za błąd medyczny w czasie epidemii
Odpowiedzialność za błąd medyczny na gruncie prawa karnego jest przedmiotem ożywionej dyskusji w czasie pandemii. Jeden z ostatnich projektów ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym związanym z wystąpieniem COVID-19 (druk nr 683), zawiera propozycję klauzuli bezkarności za błąd medyczny w czasie epidemii. Zgodnie z art. 23 uchwalonej w dniu 22 października 2020 r. ustawy:
„Nie popełnia przestępstwa, o którym mowa w art. 155, art. 156 § 2, art. 157 § 3 lub art. 160 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 i 1517), ten, kto w okresie ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, udzielając świadczeń zdrowotnych na podstawie ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2020 r. poz. 514, 567, 1291 i 1493), ustawy z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera (Dz. U. z 2018 r. poz. 2150 oraz z 2020 r. poz. 1291), ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. z 2020 r. poz. 562, 567, 945 i 1493), ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2020 r. poz. 882 i …) albo ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi w ramach rozpoznawania lub leczenia COVID‑19 i działając w szczególnych okolicznościach, dopuścił się czynu zabronionego, chyba że spowodowany skutek był wynikiem rażącego niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach.”
