Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym rodzice mają względem swojego dziecka określone prawa i obowiązki, z których muszą się wywiązywać, sprawując władzę rodzicielską. Wygasa ona wraz z osiągnięciem przez dziecko pełnoletności. W przypadku rażących zaniechań ze strony jednego czy obojga rodziców, może dojść do pozbawienia władzy rodzicielskiej. Jest to jedna z najbardziej dolegliwych instytucji w prawie rodzinnym, dlatego, aby ja zastosować, muszą zajść specjalne okoliczności w sposób szczególny zagrażające dobru dziecka.
Władza rodzicielska – co to jest?
Zgodnie z ustawowym założeniem władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Jest ona niezależna od tego, czy rodzice zawarli związek małżeński, czy też nie. Jej celem jest wychowanie dziecka, mające na względzie jego dobro oraz interes społeczny. W ramach praw i obowiązków rodzice sprawują pieczę nad samym dzieckiem, jak również jego majątkiem. Istotnym obowiązkiem rodziców jest reprezentowanie dziecka przed urzędami oraz innymi podmiotami. Rodzice zobowiązani są chronić dziecko oraz interesy dziecka. To rodzice wybierają podstawowe kierunki wychowania dziecka, zgodnie z własnymi przekonaniami i interesem społecznym. Wychowanie ma mieć na celu prawidłowy rozwój dziecka, zarówno psychiczny, jak i fizyczny.
Naczelnym kryterium władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka. Dziecko znajdujące się pod władzą rodzicielską powinno okazywać posłuszeństwo rodzicom.
Władza rodzicielska ustaje w następujących przypadkach:
– osiągnięcia przez dziecko pełnoletności;
– śmierci rodzica lub rodziców;
– utraty przez rodzica lub rodziców pełnej zdolności do czynności prawnych (np. przy ubezwłasnowolnieniu);
– zaprzeczenia ojcostwa lub zaprzeczenia macierzyństwa;
– unieważnienia uznania dziecka;
– zmiany prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo;
– adopcji dziecka (wygasa wtedy władza rodzicielska rodziców biologicznych);
– rozwiązania adopcji dziecka (wygasa władza rodzicielska rodziców przysposabiających dziecko);
– pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej
Jak już informowaliśmy sąd opiekuńczy może pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Ze względu na dotkliwość instytucji i najwyższą formę ingerencji w strukturę rodzinną dzieje się tak w sytuacjach, które rażąco naruszają zasady określone w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Okoliczności, które mogą być przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej:
1. Władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody, np.:
– gdy jeden z rodziców (lub rodzice) został skazany na długotrwałą karę pozbawienia wolności;
– gdy jeden z rodziców lub rodzice jest chory psychicznie i jego stan nie rokuje na wyleczenie.
2. Ojciec lub/i matka nadużywają władzy rodzicielskiej, np.:
– jeśli agresywne zachowanie jednego (lub dwojga) rodziców destrukcyjnie wpływa na psychikę dziecka lub zagraża fizyczności dziecka, np. poprzez stosowanie kar cielesnych, czy innych form znęcania się nad dzieckiem;
– jeśli rodzic lub rodzice nadużywają alkoholu lub innych środków odurzających;
– jeśli rodzice nakłaniają dziecko do działań zagrażających jego dobru, np. poprzez namawianie do picia alkoholu, czy zażywania narkotyków;
– jeśli jeden z rodziców zatrzymał dziecko w obcym kraju wbrew woli drugiego z rodziców;
– jeśli jeden z rodziców trzyma dziecko z dala od jego naturalnego środowiska (np. rodzeństwa) wbrew woli drugiego z rodziców;
– jeżeli dziecko jest nakłaniane do wykonywania pracy niezgodnej z prawem i normami społecznymi;
– jeżeli jeden z rodziców (lub rodzice) nakłaniają dziecko do popełnienia przestępstwa.
3. Ojciec lub/i matka w sposób rażący zaniedbują obowiązki wobec dziecka, np.:
– gdy rodzic lub rodzice nie dbają by dziecko realizowało obowiązek szkolny;
– rodzic permanentnie i z premedytacją uchyla się od obowiązku świadczenia alimentów na dziecko;
– rodzic lub rodzice swoją postawą zaprzeczają zasadom społecznego funkcjonowania, dając dziecku niewłaściwy przykład postawy, np. wtedy, gdy prowadzą tzw. pasożytniczy tryb życia.
4. Ojciec lub/i matka trwale nie interesują się losem dziecka, np.:
– gdy jeden z rodziców wyjechał na stałe za granicę i nie interesuje się losem dziecka pozostawionego w kraju;
– gdy rodzic (lub rodzice) rażąco zaniedbują swoje obowiązki, nie interesując się losem dziecka.
Występowanie wyżej wymienionych sytuacji (lub zbliżonych do nich) w formie trwałej lub powtarzalnej, radykalnie zagrażających dobru dziecka może spowodować pozbawienie władzy rodzicielskiej.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej – skutki
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest odwracalne. Jeżeli ustaną przyczyny, które doprowadziły do zastosowania tej instytucji, wówczas sąd może przywrócić władzę rodzicielską rodzicowi lub rodzicom. W tym przypadku nie ma ograniczeń czasowych. Sąd może podjąć taką decyzję w każdym czasie.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego z rodziców nie oznacza, że wygasają wszelkie relacje prawne między rodzicem a dzieckiem. Taki rodzic wciąż jest biologicznym rodzicem dziecka, a tym samym nie ustaje prawo do alimentów, jak również prawo do dziedziczenia. Rodzic z pozbawioną władzą rodzicielską ma wciąż prawo do kontaktów z dzieckiem. Ich forma zależy od ustaleń między rodzicami lub odrębnego postępowania w sądzie (niezależnego od sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga rodziców oznacza, że opiekę nad dzieckiem przejmuje rodzinna piecza zastępcza (np. dziadkowie) lub instytucjonalna piecza zastępcza (np. dom dziecka), zależnie od konkretnej sytuacji.
Równouprawnienie rodziców
Należy pamiętać, że każdy z rodziców ma jednakowe prawa i obowiązki. Powszechnie panuje błędne przekonanie, że najczęściej władza rodzicielska jest sprawowana przez matkę. W rzeczywistości to indywidualna sytuacja małoletniego decyduje o tym, który z rodziców sprawuje władzę rodzicielską. Ojcowie mają takie same prawa, jak matki.
