Dziedziczenie ustawowe jest formą dziedziczenia, która ma miejsce, jeśli spadkodawca nie pozostawił testamentu. W Polsce do takiego ustalenia kręgu spadkobierców dochodzi w około 90% wszystkich spraw. Na podstawie kodeksu cywilnego możemy jasno ustalić, w jakich częściach dziedziczyć będą najbliżsi spadkodawcy bądź ewentualnie inne podmioty i wytyczne prawne wcale nie muszą zgadzać się w wolą spadkodawcy.
Dziedziczenie ustawowe
W polskim porządku prawnym możliwe jest dziedziczenie na podstawie ustawy bądź na podstawie testamentu. Do pierwszej sytuacji dochodzi najczęściej, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu. Może się jednak okazać, że dziedziczenie ustawowe będzie miało również miejsce, jeśli testament okaże się nieważny lub wszyscy powołani do dziedziczenia odrzucą spadek bądź nie będą mogli dziedziczyć. Większość przypadków, w których testament nie zostaje sporządzony, jest wywołana brakiem przywiązania do kwestii przyszłych losów majątku. Jeśli spadkodawca zgadza się z kolejnością dziedziczenia, którą przewiduje ustawa (dokładnie opisaną w dalszej części artykułu), to może w pełni świadomie odstąpić od sporządzania testamentu niejako akceptując porządek ustalony prawem.
Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie testamentowe
Pierwszeństwo nad postanowieniami ustawy ma testament. Jest to dokument, który zawiera ostatnią wolę spadkodawcy co do podziału majątku. Tylko w ten sposób można dokonać modyfikacji ustawowej kolejności dziedziczenia. Nie istnieją ograniczenia co do podmiotów powołanych do spadku. Może to być również dowolna organizacja. Testament odręczny jest ważny tylko wtedy, gdy dzieli majątek procentowo. Gdy chcemy zapisać określone składniki majątku konkretnym osobom, trzeba sporządził testament notarialny. Testament odręczny musi zostać spisany w całości pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą. Podczas sporządzania testamentu notarialnego to notariusz zadba o dopełnienie warunków formalnych. W przypadku dziedziczenia ustawowego nie trzeba z kolei podejmować za życia żadnych czynności. W postępowaniu spadkowym to sąd albo notariusz ustali krąg spadkobierców na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.
Kolejność dziedziczenia ustawowego – jaki jest porządek dziedziczenia?
Kolejność dziedziczenia jest jasno określona w kodeksie cywilnym. Na jej podstawie możemy z łatwością odpowiedzieć między innymi na takie pytania jak ile dziedziczy żona po mężu, a ile dzieci spadkodawcy czy kto dziedziczy, gdy nie ma dzieci. Skomplikowane na pierwszy rzut oka przepisy prawa można łatwo zrozumieć przy pomocy przykładów.
Dziedziczenie ustawowe: małżonek i dzieci
W przypadku dziedziczenia ustawowego w pierwszej kolejności do spadku są powołane dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak małżonek jest dodatkowo chroniony – część, która mu przypadnie, nie może być mniejsza niż 25% całości spadku. Jeśli dziecko nie dożyło otwarcia spadku, to odpowiedni udział przypadnie jego dzieciom bądź dalszym zstępnym (np. wnukom). Dziecko przysposobione, czyli adoptowane, dziedziczy tak, jakby było dzieckiem biologicznym. Nie dziedziczy natomiast po swoich biologicznych rodzicach, którzy musieli zrzec się praw do niego, aby mogło zostać adoptowane.
Dziedziczenie ustawowe: małżonek i rodzice
Kto dziedziczy po osobie bezdzietnej? Jeśli spadkodawca nie miał dzieci ani dalszych zstępnych, to do spadku są powołani jego małżonek i rodzice. W takiej sytuacji udział przypadający rodzicom wynosi 25% całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy wynosi połowę spadku.
Dziedziczenie ustawowe: rodzice i rodzeństwo
Gdy spadkodawca nie miał dzieci, dalszych zstępnych ani małżonka, cały spadek przypadnie jego rodzicom po równo. W razie niedoczekania przez rodzica otwarcia spadku udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w równych częściach. Możliwe jest również wstąpienie dzieci i dalszych zstępnych brata i siostry spadkodawcy, którzy nie dożyli otwarcia spadku, na ich miejsce. Dziedziczenie przez rodzeństwo i dalszych krewnych może mieć więc miejsce na stosunkowo wczesnym etapie.
Dziedziczenie ustawowe: dziadkowie
W braku małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa oraz dzieci rodzeństwa spadkodawcy dziedziczyć będą dziadkowie. Przypadający im udział w całości spadku wynosi po 50%. Jeśli któryś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, to jego część przypadnie jego zstępnym. Porządek dziedziczenia może więc uwzględniać również wujów, stryjów i ciotki spadkodawcy.
Dziedziczenie ustawowe: pasierbowie
Jeśli spadkodawca nie pozostawił małżonka ani krewnych wskazanych powyżej, to dziedziczyć po nim może pasierb (dziecko małżonka pochodzące z innego związku). Nie ma jednak możliwości, aby udział pasierba przejęli jego zstępni.
Dziedziczenie ustawowe: gmina i skarb państwa
Jeśli spadkodawca nie miał małżonka, dzieci małżonka, rodzeństwa, rodziców ani innych krewnych, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeśli miejsca zamieszkania nie da się ustalić albo znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Grupy dziedziczenia ustawowego
Dla ustalenia, kto dziedziczy spadek, niezbędne jest dokładne prześledzenie grup dziedziczenia ustawowego. Podsumowując, warto wskazać, że prawo spadkowe w Polsce wprowadza następującą kolejność dziedziczenia:
- grupa: małżonek i dzieci,
- grupa: małżonek i rodzice,
- grupa: małżonek i rodzeństwo,
- grupa: dziadkowie,
- grupa: pasierbowie,
- grupa: gmina i skarb państwa.
Dziedziczenie a separacja i rozwód
W razie śmierci małżonka po wystąpieniu przez niego z wnioskiem o rozwód lub separację z winy małżonka pozostałego przy życiu, jeśli sąd uzna, że żądanie to było uzasadnione, małżonek pozostały przy życiu jest wyłączony z dziedziczenia. Następuje to na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia wraz z małżonkiem. Termin na wystąpienie z żądaniem wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.
Zrzeczenie się dziedziczenia a odrzucenie spadku
Zarówno odrzucenie spadku, jak i zrzeczenie się dziedziczenia, skutkuje odsunięciem od dziedziczenia. Odrzucenia spadku można dokonać po śmierci spadkodawcy, natomiast zrzeczenie się dziedziczenia ma miejsce za jego życia. Odrzucenie spadku nie pozbawia dzieci i wnuków osoby odrzucającej prawa otrzymania spadku. W drugim przypadku osoby te są wyłączone od dziedziczenia, jeśli strony nie postanowią inaczej. Umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia można odwołać. W przypadku odrzucenia spadku oświadczenie nie może zostać cofnięte.
Jeśli kolejność dziedziczenia ustawowego jest dla nas nieakceptowalna, to warto sporządzić testament. Rozrządzenie może być dokonane zgodnie z wolą spadkodawcy. Mamy prawo zapisać spadek lub jego części na osoby spoza rodziny oraz na organizacje charytatywne.
Radca prawny Janusz Krzeszewski
