Nie każdy pozostawia po sobie ostatnią wolę, tj. testament, czyli dokument, w którym dana osoba decyduje, jak ma być dziedziczony jej majątek po śmierci. Nie wszyscy w ogóle biorą pod uwagę jego przygotowanie, a często zdarza się tak, że nagła śmierć uniemożliwia uporządkowanie spraw majątkowych. Jak przebiega postępowanie spadkowe, gdy zmarły nie pozostawił testamentu?
Jak wygląda postępowanie spadkowe w przypadku braku testamentu?
Jak wynika z art. 924 i 925 Kodeksu cywilnego, spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, natomiast spadkobierca nabywa spadek w momencie jego otwarcia.
Po śmierci bliskiej osoby należy przeprowadzić postępowanie spadkowe – przed notariuszem lub sądem. W pewnych przypadkach nie ma jednak konieczności wszczynania takiego postępowania – jeśli osoba ta nie pozostawiła majątku w postaci nieruchomości, papierów wartościowych lub ruchomości, których była właścicielem lub współwłaścicielem.
Przepisy nie narzucają terminu, w którym należałoby przeprowadzić postępowanie spadkowe. To, że spadkobiercy nie dopełnią formalności spadkowych nie spowoduje, że stracą prawo do majątku. Wniosek o stwierdzenie nabycia mogą złożyć w dowolnym czasie.
Jak zostało wspomniane, postępowanie spadkowe może zostać przeprowadzone przed notariuszem lub przed sądem. Oto, jak to wygląda w poszczególnych przypadkach:
- Postępowanie spadkowe przed notariuszem– powinni się na nim stawić osobiście wszyscy spadkobiercy. Muszą oni dostarczyć niezbędne dokumenty, a w tym: dane zmarłego, akt zgonu spadkodawcy, skrócony akt małżeństwa małżonka zmarłego. Na tej podstawie notariusz sporządza akty poświadczenia dziedziczenia, które rejestruje w Rejestrze Aktów Poświadczenia Dziedziczenia.
- Postępowanie spadkowe przed sądem – w tym przypadku wniosek należy złożyć do sądu rejonowego znajdującego się najbliżej miejsca zamieszkania spadkodawcy. Powinien on zawierać takie informacje jak: dane składającego wniosek i wszystkich spadkobierców ustawowych, dane zmarłego i datę jego śmierci, akt zgonu spadkodawcy, dokumenty świadczące o pokrewieństwie ze zmarłym (akt urodzenia lub małżeństwa), odpisy wniosku w takiej liczbie, ilu jest spadkobierców, odpisy skrócone aktów urodzenia niezamężnych spadkobierców, odpisy skrócone aktów małżeństwa w przypadku zamężnych spadkobierców, odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy. Na tej podstawie sąd rozpatrzy wniosek i ustali udział w spadku poszczególnych osób, które dziedziczą.
Podział spadku pomiędzy osoby dziedziczące może być dokonany dopiero po otrzymaniu postanowienia sądu o nabyciu spadku lub uzyskaniu notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia. To, co będzie się dziać dalej, zależy od tego, czy wszyscy spadkobiercy zgodzą się na ustalony podział.
Warunki dziedziczenia spadku bez testamentu
Jeśli zmarły nie pozostawił testamentu, to wówczas dochodzi do dziedziczenia ustawowego.
Pierwszą grupą spadkobierców ustawowych zgodnie z art. 931 Kodeksu cywilnego są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych.
Obowiązuje jednak zasada, że małżonkowi nie może przypadać mniej niż 1/4 spadku. Załóżmy, że zmarły miał czworo dzieci i żonę. Gdyby wszystkim należał się taki sam udział w spadku, to wówczas otrzymaliby po 1/5, jednak żona musi dostać minimum 1/4.
Zatem każdemu z dzieci przypadnie po 3/16 majątku. W przypadku gdy dziecko spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, wówczas ten udział przypadnie dzieciom tego spadkobiercy w częściach równych.
Przyjmijmy, że spadkodawca miał troje dzieci i żonę. Jedno z dzieci zmarło, a należała się mu 1/4 majątku. Miał on dwoje własnych dzieci zatem przysługuje im połowa w jego udziale – każdy z nich otrzyma po 1/8 wartości majątku spadkodawcy.
W przypadku gdy spadkodawca nie miał dzieci, wtedy dziedziczą małżonek i rodzice, z czego rodzicom przysługuje ¼ spadku. Jeśli osoba zmarła nie była w związku małżeńskim, to wówczas spadek przysługuje rodzicom w częściach równych.
Gdyby jednak jeden z rodziców nie żył, to wtedy połowa majątku przypada rodzeństwu zmarłego w częściach równych. Załóżmy, że jeden z rodziców zmarłego nie żyje, a ten spadkodawca miał czworo rodzeństwa. Rodzicowi przysługuje 1/2 majątku, natomiast rodzeństwu – po 1/8 majątku na osobę.
Jeśli okazałoby się, że nie żyje również rodzeństwo spadkodawcy, to wówczas dziedziczą dzieci rodzeństwa. Wtedy również przysługuje im równa część spadku, która należała się bratu lub siostrze zmarłego.
W przypadku braku rodziców, dzieci, rodzeństwa, a także dzieci rodzeństwa zmarłego całość majątku należy się małżonkowi. Następni w kolejności, jeśli nie ma małżonka, są dziadkowie, dalej wujkowie i ciocie spadkodawcy, pasierbowie (dziecko małżonka, z którym zmarłego nie wiąże stosunek prawny), a w ostateczności – spadek nabywa gmina ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego, a jeśli nie da się jej ustalić lub znajduje się ona za granicą, to wówczas majątek trafia do Skarbu Państwa.
Podział spadku bez testamentu przy pełnej zgodzie wszystkich spadkobierców
Jeśli spadkobiercy ustalą pomiędzy sobą podział majątku i wszyscy mający do niego prawo zgodzą się z tymi ustaleniami, to wówczas zostanie on podzielony umownie, bez konieczności ingerencji sądu. W przypadku gdy jednak przynajmniej jeden ze spadkobierców nie wyrazi na to zgody, to wtedy o rozdysponowaniu majątku zdecyduje sąd.
Zgodność dziedziczących musi dotyczyć tego, w jaki sposób i w jakiej formie zostanie dokonany podział. Muszą być oni również jednomyślni odnośnie do tego, jakie prawa i przedmioty przysługują poszczególnym spadkobiercom.
Należy ustalić, czy majątek zostanie sprzedany, a uzyskane w ten sposób pieniądze podzielone zgodnie z udziałem w spadku, czy też dane rzeczy zostaną przyznane konkretnym dziedziczącym. Muszą oni także określić wysokość ewentualnych dopłat i spłat.
Dlatego w wielu przypadkach podział majątku bez postępowania sądowego jest trudny do realizacji, tym bardziej, jeśli uprawnionych do spadku jest wielu.
Jeżeli jednak uda się osiągnąć porozumienie, to wówczas spadkobiercy powinni zawrzeć umowę o podział spadku. Teoretycznie może ona mieć formę ustną, ale sugerowanym rozwiązaniem jest umowa w formie pisemnej. W przypadku gdy do majątku zaliczana jest nieruchomość, to umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Umowa podziału spadku musi obejmować wszystkie kwestie, które są z nim związane, tak, aby spadkobiercy nie mieli wątpliwości odnośnie do ustalonych zasad.
Podział spadku bez testamentu, gdy istnieje pomiędzy spadkobiercami spór
Sąd rozdziela masę spadkową pomiędzy spadkobierców na wniosek spadkobiercy, nabywcy części spadku lub udziału, bądź prokuratora. W takim wniosku kierowanym do sądu powinny się znaleźć m.in. dokumenty potwierdzające fakt, iż dana nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy. Sąd ustali, co należy do majątku spadkowego, a także określi jego wartość.
Dla sądu znaczenie ma również to, jak dotychczas spadkobiercy korzystali ze spadku, np. kto prowadził gospodarstwo rolne, które jest przedmiotem podziału.
Jak sąd może podzielić majątek spadkodawcy? Możliwe, że podejmie następujące decyzje:
- Podzieli majątek fizycznie i przyzna go poszczególnym spadkobiercom, w zależności od tego, jaki mają oni udział. Jeśli wartość przyznanych części majątku nie będzie odpowiadać udziałom poszczególnych dziedziczących, to wówczas sąd może ustalić wysokość koniecznych dopłat.
- Przyzna przedmioty jednemu spadkobiercy lub wybranym spadkobiercom– wtedy najczęściej będą oni musieli dokonać spłaty na rzecz pozostałych dziedziczących.
- Zdecyduje o sprzedaży majątku– w takim przypadku przedmioty spadkodawcy zostaną sprzedane, a uzyskane w ten sposób pieniądze podzielone pomiędzy dziedziczących, zgodnie z tym, w jakiej wysokości majątek im przysługuje.
To sąd ustala, jak podzielić majątek, ale uwzględnia on sposób podziału wskazany przez spadkobierców we wniosku, o ile nie narusza on interesu uprawnionych ani nie jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Jak wynika z art. 1038 § 1 Kodeksu cywilnego, sąd powinien podzielić cały spadek. Jedynie w przypadku, gdy istnieją wątpliwości odnośnie do tego, czy dany element był własnością spadkodawcy, możliwe jest, że podział obejmie wyłącznie część majątku.
Etapy postępowania spadkowego przed notariuszem
Wspomniane postępowanie spadkowe przed notariuszem wiąże się z wyższymi kosztami niż postępowanie przed sądem, ale jego zaletą jest to, że można je przeprowadzić szybciej. Oto z jakich etapów składa się proces podziału spadku w kancelarii notarialnej:
- Należy ustalić termin spotkania u notariusza. Jeśli ma w nim uczestniczyć wiele osób, które mają prawo do majątku, to warto wskazać odległy termin, aby wszyscy spadkobiercy byli w stanie zorganizować sobie na ten dzień czas wolny. Przypomnijmy, że konieczna jest obecność wszystkich z nich.
- Notariusz zawiadamia spadkobierców, jakie muszą dostarczyć dokumenty. Następnie wszyscy mający prawo do majątku zmarłego, wraz z koniecznymi dokumentami, powinni się stawić w ustalonym czasie w kancelarii notarialnej. Notariusz sporządzi protokół dziedziczenia zawierający wymagane prawem zgodne oświadczenia spadkobierców. Na jego podstawie przygotuje on akt poświadczenia dziedziczenia, zarejestruje go w elektronicznym rejestrze poświadczeń dziedziczenia i wtedy nabierze on mocy prawnej.
- Dziedziczący mogą wykazać swoje prawa do spadku wypisem aktu poświadczenia dziedziczenia.
- Obowiązkiem spadkobiercy jest rozliczenie się z urzędem skarbowym z tytułu podatku od spadku i darowizn lub skorzystanie z przysługującego zwolnienia.
