Wydziedziczenie jest jedną z instytucji prawa spadkowego. Polega na pozbawieniu zstępnych (tj. każdego kolejnego potomka tej samej osoby, czyli: dziecka, wnuka, prawnuka), małżonka lub rodziców do prawa zachowku. Może być dokonane przez spadkodawcę tylko w testamencie, wyłącznie z określonych przyczyn. Wydziedziczenie zatem polega na świadomym i celowym odebraniu upoważnionej osobie uprawnień w zakresie prawa spadkowego.
Wydziedziczenie – czy można wydziedziczyć kogo się chce, na życzenie spadkodawcy?
Zależy od sytuacji. Wydziedziczenie nie może być kaprysem spadkodawcy. Innymi słowy, nie można wydziedziczyć zstępnych, małżonka czy rodziców bo np. posprzeczaliśmy się o drobne rzeczy przy kolacji albo kogoś innego lubimy bardziej. Wydziedziczenie musi być zgodne z art. 1008 k.c., czyli ma spełniać pewne warunki.
Bezzasadne wydziedziczenie uprawnionej osoby (spadkobiercy ustawowego) oznacza, że przysługują jej roszczenia o zachowek.
Wydziedziczenie po śmierci spadkodawcy
Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie w testamencie, który zostanie sporządzony. Osobą uprawnioną do wydziedziczenia zstępnego jest wyłącznie spadkodawca. Spadkobiercy ustawowi są chronieni prawem i nie można zastosować wobec nich instytucji wydziedziczenia po śmierci spadkodawcy. Sporadyczną alternatywą pozostaje uznanie spadkobierców ustawowych za niegodnych dziedziczenia. Tę rzadką formę opiszemy w osobnym wpisie.
Wydziedziczenie – kiedy można wydziedziczyć? Jakie są przesłanki wydziedziczenia?
Jak już wyżej informowaliśmy spadkodawca może pozbawić spadkobierców ustawowych (najbliższych członków rodziny) prawa do zachowku tylko w określonych, sprecyzowanych warunkach. Są one nazwane przesłankami wydziedziczenia. Ich naruszenie albo pominięcie pozwala pokrzywdzonym podważyć lub obalić wydziedziczenie.
Należy zatem zapoznać się (np. poprzez konsultację z prawnikiem) w jakich okolicznościach można wydziedziczyć bliskiego. Pominięcie przesłanek może oznaczać, że wydziedziczenie okaże się prawnie nieskutecznym działaniem.
Zgodnie z art. 1008 k.c. wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie w trzech okolicznościach (przesłankach):
- Po pierwsze, uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
- Po drugie, uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
- Po trzecie, uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przeanalizujmy zatem każdą z powyższych przesłanek.
Wydziedziczenie. Przesłanka wydziedziczenia. Uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Czym są zasady współżycia społecznego? To tzw. klauzula generalna (zwrot nie do końca sprecyzowany, odwołujący się do wartości pozaprawnych), która odnosi się do norm powszechnie uznanych i stosowanych w kulturze polskiego społeczeństwa. Innymi słowy nie są to normy prawne, ale moralne reguły, które określają rodzaje postępowania każdej osoby wobec drugich. Każdy z nas spotyka się z nimi w swojej codzienności.
Postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (pod warunkiem, że ma ono charakter uporczywy, tzw. powtarzający się, trwający dłuższy czas, nie jednorazowy. Musi mieć tzw. charakter trwały) możemy określić jako naganny tryb życia, np. popełnianie przestępstw, uzależnienia takie jak np. alkoholizm, narkomania, hazard, ale też… życie na koszt spadkodawcy, przy permanentnym odmawianiu podjęcia pracy. Na tym lista nie kończy się. Może również oznaczać np. ciągłe awanturowanie się, znęcanie nad bliskimi czy nawet krzywdzące oskarżanie spadkodawcy.
Warto również pamiętać, że wydziedziczenie nie będzie skuteczne, jeśli spadkodawca również czynnie naruszał normy społeczne wraz ze spadkobiercą (np. razem handlowali narkotykami, urządzali libacje alkoholowe czy wzajemnie wszczynali regularne awantury).
Należy przy tym podkreślić, że o powyższej przesłance (jej skutecznym wdrożeniu podczas dziedziczenia) decyduje respektowanie społecznych norm przez spadkobiorcę, które opisaliśmy powyżej, nie zaś indywidualne normy ustanowione przez spadkodawcę. Jeśli np. dziecko zawiedzie rodzica, bo nie dostanie się na studia albo do wymarzonej przez rodzica pracy czy klubu sportowego, nie oznacza to naruszenia norm społecznych, tylko indywidualne cele i wartości spadkodawcy. Na tej podstawie nie można wydziedziczyć dziecka.
Podsumowując, istotne w tej przesłance jest to, że musi ona mieć charakter trwały, naruszać normy społeczne i być krzywdząca dla spadkodawcy lub jego bliskich. Warto również pamiętać, że nawet jednorazowe (np. okazjonalna awantura, choćby zakończyła się bolesną przykrością dla spadkodawcy, czy nawet jednorazowa zdrada małżonka) złamanie normy społecznej może okazać się niewystarczające do skutecznego od strony prawnej wdrożenia wydziedziczenia. Istotna jest również umyślność działań spadkobiercy, który ma być wydziedziczony. Musi on postępować świadomie, nie wbrew swojej woli (wynikającej np. z choroby).
Wydziedziczenie. Przesłanka wydziedziczenia. Uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Czym jest przestępstwo umyślne? Jest to świadome działanie osoby (przestępcy), mającej na celu spowodowanie określonego skutku (np. dokonania uszczerbku na zdrowiu drugiej osoby, jej pobicia itd.).
Niniejsza przesłanka wydziedziczenia ogranicza się wyłącznie do sprecyzowanego zakresu przestępstw. Należy pamiętać o tym fragmencie „przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci”. Nie wszystkie zatem przestępstwa będą kwalifikowały się do tego zakresu (np. kradzież czy paserstwo nie zagrażają życiu).
Warto również zwrócić uwagę na pojęcie „najbliższych mu osób”. Ze względu na to, że nie jest tu sprecyzowany zakres osób objętych tym terminem, należy założyć, że rozszerza to grono osób i nie oznacza tylko np. spadkobierców ustawowych, ale też np. przyjaciół czy dobrych kolegów i koleżanki.
Wydziedziczenie. Przesłanka wydziedziczenia. Uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
W przypadku tej przesłanki wydziedziczenia mówimy o sytuacji, gdy wszystkie więzi rodzinne między spadkobiercą a spadkodawcą wygasły. Dotyczy to zaniku wszelkich form kontaktów, jak też zaprzestania udzielania przez spadkobiercę spadkodawcy pomocy, zarówno materialnej, jak i niematerialnej (np. przywiezienia zakupów, dostarczenia leków itd.).
Jak powyżej poinformowaliśmy, przesłanka wydziedziczenia będąca następstwem zachowania „przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci” dotyczyła zarówno spadkodawcy, jak też jego bliskich. Inaczej sprawa dotyczy tej przesłanki. Tu spadkobiorca musi uporczywie nie dopełniać swoich obowiązków wyłącznie względem spadkodawcy. W sytuacji, w której spadkodawca sam zrezygnował z oferowanej pomocy, nie może potem wykorzystać tego do wydziedziczenia spadkobiercy.
Wydziedziczenie. Czy może być kilka przesłanek wydziedziczenia?
Wydziedziczyć można na podstawie jednej lub kilku przyczyn wydziedziczenia. Jeśli zachodzi sytuacja, w której spadkobiorca, mający zostać wydziedziczony, spełnia więcej niż jedną przesłankę, należy wpisać każdą z osobna. Pozwoli to na skuteczniejszą obronę przed ewentualnymi próbami podważenia testamentu.
Najważniejsze, żeby precyzyjnie dobrać argumenty dotyczące wydziedziczenia. Z tego względu dobrze w takich sytuacjach zaufać specjaliście.
